Τι είναι η ενδομήτρια σπερματέγχυση;

Η Ενδομήτρια Σπερματέγχυση Intrauterine insemination (IUI) είναι η πιο απλή διαδικασία της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, κατά την οποία τοποθετείται το επεξεργασμένο σπέρμα του συζύγου/συντρόφου στην κοιλότητα της μήτρας της συζύγου/συντρόφου με τη βοήθεια ενός εύκαμπτου καθετήρα. Είναι διαδικασία που μπορεί να εκτελεστεί σε επίπεδο ιατρείου με πολύ χαμηλότερο κόστος από αυτό της εξωσωματικής και συνήθως εφόσον και οι παράγοντες υπογονιμότητας το επιτρέπουν προηγείται της επιλογής για εξωσωματική γονιμοποίηση.

Υπάρχουν δύο τύποι ενδομήτριας σπερματέγχυσης:

• Η ομόλογη σπερματέγχυση η οποία και γίνεται με το σπέρμα του συζύγου ή του συντρόφου
• Η ετερόλογη σπερματέγχυση όπου και χρησιμοποιούμε σπέρμα δότη δηλαδή άλλου άνδρα.

Η σύλληψη και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις δεν διαφέρει σε τίποτα από τη σύλληψη μετά από φυσιολογική συνουσία. Δεν επιδρά στο γονιμοποιημένο ωοθυλάκιο, ούτε στην εγκυμοσύνη, βοηθά μόνο στην γονιμοποίηση του ωαρίου της γυναίκας.

Στις μέρες μας χρησιμοποιείται κατά κόρον η ομόλογος ενδομήτρια σπερματέγχυση. Η ετερόλογη σπερματέγχυση στη χώρα μας λόγω βασικά της προόδου των μεθόδων της εξωσωματικής γονιμοποίησης έχει περιοριστεί σημαντικά.

Πότε χρησιμοποιούμε τη μέθοδο της ενδομήτριας σπερματέγχυσης;

Οι ελάχιστες απαιτήσεις από το ζευγάρι για την διενέργεια της μεθόδου είναι

• Να συμβαίνει ή να προκαλέσουμε ωορρηξία,
• Να υπάρχει διαβατή (ανοιχτή) και λειτουργική έστω μία σάλπιγγα,
• Να έχουμε ένα σχετικά ικανοποιητικό σπέρμα σε αριθμό σπερματοζωαρίων και κινητικότητα και
• Να μην υπάρχει ενεργός τραχηλική, ενδομητρική ή πυελική φλεγμονή στη γυναίκα.

Ενδείξεις εφαρμογής της μεθόδου λόγω προβλημάτων που σχετίζονται με τη γυναίκα, είναι:

• Ανωοθυλακιορρηξία, σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών
• Ορμονικές διαταραχές
• Ανατομικά αίτια
• Ανοσολογικά αίτια
• Τραχηλικός παράγοντας
• Μικρού βαθμού ενδομητρίωση
• Λειτουργικά ή ψυχολογικά αίτια που δυσχεραίνουν την επαφή
• Αγνώστου αιτιολογίας υπογονιμότητα

Ενδείξεις εφαρμογής της μεθόδου λόγω προβλημάτων που σχετίζονται με τον άνδρα, είναι:

• Διαταραχές του αριθμού, της κινητικότητας και της μορφολογίας των σπερματοζωαρίων
• Διαταραχές του όγκου του σπέρματος
• Διαταραχές του ιξώδους και της ρευστοποίησης του σπέρματος
• Πρόωρη εκσπερμάτιση
• Παλίνδρομη εκσπερμάτιση
• Αδυναμία εκσπερμάτισης
• Αδυναμία εκτέλεσης της συνουσίας εξαιτίας λειτουργικών ή ψυχολογικών προβλημάτων
• Ανοσολογικά αίτια
• Υπογονιμότητα αγνώστου αιτιολογίας
• Επίσης μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέθοδος υποβοήθησης της αναπαραγωγής σε περιπτώσεις όπου η συνάντηση και συνουσία του ζευγαριού στη φάση της ωορρηξίας είναι δύσκολη, λόγω του τρόπου ζωής ή επαγγέλματος όπως ναυτικοί, διπλωμάτες και γενικότερα σε καταστάσεις όπου η απουσία του συζύγου/συντρόφου είναι δεδομένη.

Πόσες φορές μπορεί να επαναληφθεί η μέθοδος της ενδομήτριας σπερματέγχυσης εάν δεν έχουμε αποτελέσματα από την πρώτη προσπάθεια;

Συνιστάται η ενδομήτρια σπερματέγχυση να επαναλαμβάνεται 3 έως 6 φορές πριν προχωρήσουμε σε άλλες λύσεις υποβοηθούμενης αναπαραγωγής όπως είναι η εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF).

Συλλογή και επεξεργασία του σπέρματος

Η ενδομήτρια σπερματέγχυση συνήθως πραγματοποιείται με φρέσκο σπέρμα που συλλέγεται λίγο πριν την διαδικασία από τον σύντροφο/σύζυγο της γυναίκας. Φυσικά μπορεί να πραγματοποιηθεί και με κατεψυγμένο σπέρμα που συλλέξαμε από τον σύζυγο/σύντροφο στις περιπτώσεις εκείνες που επιβάλλεται η απουσία του (ναυτικοί, διπλωμάτες).

Ζητάμε από τον άνδρα να μην έχει εκσπερματώσει για 2 έως 3 μέρες πριν την σπερματέγχυση ούτε με επαφή ούτε με αυνανισμό. Το πρωί της επέμβασης πρέπει να εκσπερματώσει με αυνανισμό μέσα σε ένα αποστειρωμένο ουροδοχείο έτσι ώστε να περιορίσουμε το ρίσκο πυελικής φλεγμονής. Η διαδικασία του αυνανισμού καλά είναι να γίνεται σε χώρο ειδικά διαμορφωμένο πλησίον του εργαστηρίου το οποίο και θα παραλάβει για επεξεργασία το σπέρμα. Καλό θα είναι να αποφεύγεται η χρήση λιπαντικών ουσιών γιατί περιέχουν σπερματοκτόνες ουσίες και εάν χρησιμοποιηθούν να μην έρθουν σε επαφή με τη βάλανο (το κεφαλάκι) του πέους.

Η επεξεργασία του σπέρματος γίνεται για να μεγιστοποιήσουμε τον αριθμό των σπερματοζωαρίων με κινητικότητα, να αφαιρέσουμε κυτταρικά νεκρά στοιχεία και να αυξήσουμε τη συγκέντρωση του υλικού. Είναι σημαντικό να γίνει διαχωρισμός του σπέρματος εκείνου που είναι άφθονο σε εκκρίσεις του προστάτη (πλούσιο σε προσταγλανδίνες) και του σπερματικό υγρού που μπορεί να προκαλέσει κράμπες στη μήτρα και σπάνια αναφυλαξία όταν τοποθετείται απευθείας στην κοιλότητα της μήτρας.

Οι δύο πιο συχνές τεχνικές που χρησιμοποιούνται για την προετοιμασία του σπέρματος είναι η ‘swim up’ μέθοδος και η χρήση της ‘density gradient centrifugation’. Και οι δύο τεχνικές έχουν δώσει μετά από μελέτες το ίδιο καλά αποτελέσματα. Επειδή όμως η δεύτερη τεχνική ‘density gradient centrifugation’, δίνει καλύτερα αποτελέσματα στην κινητικότητα των σπερματοζωαρίων την χρησιμοποιούμε συχνότερα όταν πρόκειται για περιστατικά με ασθενοσπερμία. Φυσικά όταν αναφερόμαστε σε σοβαρές περιπτώσεις με αριθμό σπερματοζωαρίων μικρότερο από 3 έως 5 εκατομμύρια / ml τότε η ενδομήτρια σπερματέγχυση δεν προόκειται να μας βοηθήσει και καλό θα είναι να καταφύγουμε σε (IVF) εξωσωματική γονιμοποίηση με τη μέθοδο (ICSI) intracytoplasmic sperm injection.

Ποια είναι η κατάλληλη στιγμή για να πραγματοποιηθεί η ενδομήτρια σπερματέγχυση;

Η ξαφνική άνοδος της ωχρινοτρόπου ορμόνης LH (Luteinizing Hormone) μπορεί να προσδιορισθεί στο αίμα της γυναίκας 36 ώρες και στα ούρα 24 ώρες πριν την ωορρηξία. Το ωάριο μπορεί να γονιμοποιηθεί μέχρι και 24 ώρες μετά την ωορρηξία. Το σπέρμα όταν είναι καλό ποιοτικά μπορεί να γονιμοποιήσει το ωάριο μέχρι και 48 ώρες μετά την είσοδό του στις σάλπιγγες της γυναίκας.

Ο κατάλληλος χρόνος για να πραγματοποιήσουμε την ενδομήτρια σπερματέγχυση βασίζεται στα παραπάνω δεδομένα. Παρόλα αυτά ο απολύτως ακριβής χρόνος είναι αμφιλεγόμενος.

Δεν έχει βρεθεί διαφορά στα αποτελέσματα ανάλογα με τη μέθοδο που χρησιμοποιούμε για τον προσδιορισμό της καταλληλότερης στιγμής για ενδομήτρια σπερματέχγυση.

Επίσης παρόλο που στο παρελθόν γινόταν από πολλούς 2 συνεχόμενες σπερματεγχύσεις με διαφορά 24 ωρών, σήμερα δεν συνηθίζεται κάτι τέτοιο γιατί και το κόστος αυξάνει και δεν φαίνεται ότι αυξάνει τα ποσοστά των επιτυχημένων σπερματεγχύσεων.

Συνήθως πραγματοποιούμε την σπερματέγχυση μόνο μία φορά και 24 ή 36 ώρες μετά τον προσδιορισμό της κατακόρυφης ανόδου της ωχρινοτρόπου ορμόνης LH.

Φυσικός κύκλος χωρίς την φαρμακευτική διέγερση των ωοθηκών

Ο φυσικός κύκλος όπου δεν χορηγούμε φάρμακα αλλά παρακολουθούμε υπερηχογραφικά την πρόοδο του κύκλου της γυναίκας, είναι συνήθως κατάλληλη επιλογή για γυναίκες με τραχηλικό παράγοντα υπογονιμότητας και ζευγάρια με δυσκολίες στην ολοκλήρωση της συνουσίας λόγω προβλημάτων τόσο του άνδρα όσο και της συντρόφου του (πρόωρη εκσπερμάτιση, αδυναμία εκσπερμάτισης, κολεόσπασμος, κ.λ.π.). Περί τα μέσα του κύκλου και όταν το κυρίαρχο ωοθυλάκιο έχει διάμετρο περισσότερο από 18 mm ξεκινούμε κάθε πρωί να κάνουμε στα ούρα της γυναίκας το τεστ ωορρηξίας. Το τεστ αυτό κυκλοφορεί ευρέως στα φαρμακεία και ανιχνεύει την απότομη άνοδο της LH. Το πρωινό λοιπόν που το τεστ αυτό θα δείξει θετικό προγραμματίζουμε την ενδομήτρια σπερματέγχυση για την επόμενη μέρα το πρωί δηλαδή σε 24 ώρες ή την επομένη το απόγευμα δηλαδή σε 36 ώρες. Το τεστ μπορεί να πραγματοποιηθεί και χωρίς υπερηχογραφική παρακολούθηση του κύκλου ειδικά σε γυναίκες με σχετικά σταθερό κύκλο. Περιέχει περισσότερα του ενός stik (συνήθως επτά) και έτσι μπορεί η γυναίκα να το ξεκινά λίγες μέρες πριν από την πιθανή ωορρηξία έτσι ώστε να μην χάσει την σωστή μέρα.

Ένας άλλος συνήθης τρόπος που δεν χρησιμοποιεί το τεστ ωορρηξίας, είναι να χορηγήσουμε ενέσιμη χοριακή γοναδοτροπίνη (συνήθως 5000 IU), όταν βλέπουμε στον υπέρηχο, κοντά στην μέση του κύκλου, τουλάχιστον ένα ωοθυλάκιο άνω των 18 – 20 mm και σε 36 ώρες να πραγματοποιήσουμε την ενδομήτρια σπερματέγχυση.

Κύκλος με φαρμακευτική διέγερση των ωοθηκών

Η ενδομήτρια σπερματέγχυση σε κύκλους που προηγείται φαρμακευτική διέγερση των ωοθηκών συνήθως είναι η επιλογή μας για ζευγάρια με προβλήματα υπογονιμότητας λόγω συνδρόμου πολυκυστικών ωοθηκών, ασθενοσπερμίας ή άλλων προβλημάτων της ποιότητας του σπέρματος, καθώς και σε ζευγάρια με ανεξήγητη (αγνώστου αιτιολογίας υπογονιμότητα). Στο πρώτο βήμα χρησιμοποιούμε την κιτρική κλομιφένη και σε περίπτωση αποτυχίας συνεχίζουμε στο δεύτερο με ενέσιμες γοναδοτροπίνες. Τα τελευταία χρόνια ειδικά σε γυναίκες με σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών (ανωοθυλακιορρηκτικούς κύκλους) χρησιμοποιείται με επιτυχία και η λετροζόλη (Letrozole).

Καλό θα είναι να γνωρίζουμε πως τα ποσοστά επιτυχίας (κύησης) με ενδομήτρια σπερματέγχυση είναι 8% με κιτρική κλομιφένη, 10% μετά από διέγερση με γοναδοτροπίνες και 33 % μετά από IVF (εξωσωματική γονιμοποίηση).

Διέγερση με χορήγηση κιτρικής κλομιφένης

Για τις περισσότερες γυναίκες αποτελεί την πρώτη επιλογή. Η χορήγησή της έχει 2 βασικά πλεονεκτήματα.

1ον ). Είναι φάρμακο φθηνό και
2ον ). Χορηγείται σε μορφή χαπιού και δεν είναι ενέσιμο όπως συμβαίνει με τις γοναδοτροπίνες, οπότε και η συμμόρφωση της γυναίκας συνήθως είναι άριστη.

Μπορούμε να πραγματοποιήσουμε διέγερση των ωοθηκών με κλομιφένη από 3 έως και 6 κύκλους με ασφάλεια.

Χορηγούμε 100 mg για 5 συνεχόμενες μέρες ξεκινώντας από την 3η συνήθως μέρα του κύκλου. Λίγες μέρες μετά τη χορήγησή της ζητούμε από την γυναίκα να ξεκινήσει το τεστ ωορρηξίας στα ούρα της (συνήθως ξεκινάμε το τεστ την 10η ή 12η μέρα του κύκλου). Όταν η γυναίκα ανιχνεύσει με το τεστ ωορρηξίας την άνοδο της LH τότε προγραμματίζουμε 24 – 36 ώρες μετά, την ενδομήτρια σπερματέγχυση.

Οι ανεπιθύμητες ενέργειες της κιτρικής κλομιφένης:

Στις συνιστώμενες δόσεις δεν προκαλεί συνήθως προβλήματα στη διάρκεια της θεραπείας. Ως συνηθέστερες ανεπιθύμητες ενέργειες αναφέρονται αγγειοκινητικές διαταραχές (εξάψεις), πόνοι και μετεωρισμός κοιλίας, διόγκωση ωοθηκών και οπτικές διαταραχές.

Επίσης αναφέρονται σπάνια το σύνδρομο υπερδιέγερσης των ωοθηκών και σπανιότερα κεφαλαλγία, ζάλη, ίλιγγοι, μητρορραγίες, νευρικότητα, αϋπνία, κόπωση, κατάθλιψη, δερματικά εξανθήματα, αύξηση βάρους, όρεξης, δυσκοιλιότητα ή διάρροια.

Διέγερση με χορήγηση γοναδοτροπινών

Στην περίπτωση που οι προσπάθειες με κιτρική κλομιφένη δεν φέρουν αποτέλεσμα ή όταν πρόκειται για μεγαλύτερης ηλικίας γυναίκες ή γυναίκες με χαμηλές τιμές αντιμυλλέριου ορμόνης (AMH) μπορούμε να προχωρήσουμε σε διέγερση των ωοθηκών με ενέσιμες γοναδοτροπίνες για να κάνουμε σπερματέγχυση ή να προχωρήσουμε σε IVF (εξωσωματική γονιμοποίηση).

Συνήθως ξεκινούμε με μικρή δόση υποδόρια ενέσιμης γοναδοτροπίνης (ανασυνδιασμένη FSH - recombinant FSH) την 2η ή 3η μέρα του κύκλου και παρακολουθούμε τη διέγερση των ωοθηκών κάθε 2 – 3 μέρες με διακολπικό υπέρηχο και μέτρηση οιστραδιόλης. Όταν τουλάχιστον ένα ωοθυλάκιο φτάσει σε διάμετρο τα 18 mm ή η οιστραδιόλη Ε2 έχει τιμή 300 έως 900 pgr/ml τότε χορηγούμε στη γυναίκα 5000 ή 10000 IU hCG (χοριακής γοναδοτροπίνης) υποδόρια ή ενδομυικά έτσι ώστε να προκαλέσουμε ωορρηξία και πραγματοποιούμε σπερματέγχυση 36 ώρες μετά.

Μερικές φορές χρειάζεται και η προσθήκη ενός παράγοντα ανταγωνιστή της έκκρισης των γοναδοτροπινών gonadotropin releasing hormone (GnRH) antagonist μειώνοντας την πιθανότητα για πρόωρη ωορρηξία σε γυναίκες με διαταραχές της ωορρηξίας.

Πως γίνεται τεχνικά η διαδικασία της ενδομήτριας σπερματέγχυσης;

Εξοπλισμός:

• Σπέρμα που έχει προετοιμαστεί κατάλληλα στο εργαστήριο
• Κολποδιαστολέας (μητροσκόπιο) ανάλογου μεγέθους
• 1 cc αποστειρωμένη σύριγγα με τυφλό στόμιο (όχι κλειστή από μπροστά)
• Μιας χρήσης εύκαμπτος καθετήρας πολυαιθυλενίου ενδομήτριας σπερματέγχυσης

Προετοιμασία της γυναίκας:

Η γυναίκα τοποθετείται στην κλασική γυναικολογική θέση (όπως όταν γίνεται η λήψη του Τεστ Παπ – θέση λιθοτομής) πάνω στο εξεταστικό γυναικολογικό κρεββάτι (Boom). Η χορήγηση αντιβίωσης για προφύλαξη δεν είναι απαραίτητη, ενώ η χρήση ιωδίου (Betadine) για τον καθαρισμό του κόλπου απαγορεύεται γιατί λειτουργεί τοξικά για το σπέρμα.

Τεχνική:

• Φροντίζουμε το σπέρμα να παραμείνει σε θερμοκρασία ανθρώπινου σώματος μέχρι να γινει η σπερματέγχυση
• Εάν έχουμε πολύ έντονη πρόσθια υπέρκαμψη της μήτρας θα βοηθούσε η γυναίκα να είναι με γεμάτη την ουροδόχο κύστη για τον όσο το δυνατόν ευθειασμό της με τον τράχηλο. Σε οπίσθια κλίση και κάμψη της μήτρας αυτό δεν βοηθά.
• Ανοίγουμε την αποστειρωμένη σύριγγα του 1 cc και αναρροφούμε 0,3 – 0,5 ml αέρα.
• Βάζουμε στην άκρη της σύριγγας μια ειδική τυφλή βελόνα για να αναρροφήσουμε το σπέρμα (π.χ. MONOJECT blunt cannula).
• Αναρροφούμε μέχρι 0,5 ml σπέρματος στη σύριγγα γιατί μεγαλύτερη ποσότητα μπορεί να οδηγήσει σε παλινδρόμηση και έξοδο του σπέρματος από τον τράχηλο καθώς και να προκαλέσει κράμπες στη μήτρα μετά την διαδικασία της σπερματέγχυσης.
• Τοποθετούμε στην άκρη της σύριγγας τον καθετήρα της ενδομήτριας σπερματέγχυσης μήκους συνήθως 18 cm. Υπάρχουν 2 ειδών καθετήρες. Οι εύκαμπτοι και οι άκαμπτοι. Οι μελέτες έδειξαν πως και οι δύο έχουν περίπου τα ίδια ποσοστά επιτυχίας. Προτιμούμε τις περισσότερες φορές του εύκαμπτους γιατί εισέρχονται ευκολότερα όταν έχουμε υπέρκαμψη της μήτρας και γιατί τραυματίζουν λιγότερο το ενδομήτριο προκαλώντας λιγότερο συχνά κολπική αιμόρροια.
• Έπειτα τοποθετούμε το μητροσκόπιο στον κόλπο έτσι ώστε να έχουμε καλή ορατότητα του τραχηλικού στομίου.
• Χωρίς να αγγίξουμε το αιδοίο ή τα τοιχώματα του κόλπου με την άκρη του καθετήρα σπερματέγχυσης τον προωθούμε εντός της ενδομήτριας κοιλότητας σε βάθος μέχρι 6 έως 6,5 εκατοστά έτσι ώστε να μην αγγίξουμε και τραυματίσουμε τον πυθμένα της μήτρας γιατί αυτό προκαλεί αίμα και κράμπες (συσπάσεις) της μήτρας. Επίσης δεν χρησιμοποιούμε λαβίδες με δόντια που πιάνουν και έλκουν τον τράχηλο γιατί προκαλούν κράμπες της μήτρας.
• Μετά την τοποθέτηση του ενδομήτριου καθετήρα μέσα στην ενδομήτρια κοιλότητα προωθούμε αργά το σπέρμα μέσα στη μήτρα και αποσύρουμε με ήπιες και πάλι κινήσεις τον καθετήρα.
• Το σπέρμα μεταφέρεται στην σάλπιγγα περίπου σε 5 λεπτά μετά την σπερματέγχυση. Αφήνουμε την γυναίκα ξαπλωμένη να ξεκουραστεί για 20 έως 30 λεπτά με τα πόδια ελαφρώς προς τα επάνω και τον κορμό προς τα κάτω (θέση Trendelenburg).

Οδηγίες που ακολουθούν της επέμβαση της ενδομήτριας σπερματέγχυσης

Η γυναίκα μετά την ενδομήτρια σπερματέγχυση μπορεί να επανέλθει άμεσα στις συνήθεις δραστηριότητες. Για ψυχολογικούς, περισσότερο, λόγους μετά το τέλος της διαδικασίας κρατάμε την γυναίκα ξαπλωμένη σε ύπτια θέση για 20 – 30 λεπτά γιατί εάν σηκωθεί αμέσως θα υπάρξει κάποια απώλεια υγρών από τον κόλπο κάτι που δρα αρνητικά στην ψυχολογία της. Εάν υπάρχουν λίγες μικρού βαθμού συνήθως κράμπες που ενοχλούν την γυναίκα μπορεί να πάρει ένα Depon ή ένα Panadol. Μπορεί να έχει σεξουαλικές επαφές κανονικά εκτός και εάν δεν επιθυμεί η ίδια για ψυχολογικούς λόγους ή εάν έχει εμφανίσει σύνδρομο υπερδιέγερσης των ωοθηκών.

Έλεγχος για το εάν η προσπάθεια ήταν επιτυχής θα γίνει με μέτρηση της β hCG (β χοριακής ορμόνης) στο αίμα 15 μέρες μετά την διαδικασία.

Πρέπει να επισημάνουμε στη γυναίκα πως εάν έχει προηγηθεί η χρήση Pregnyl ή Ovitrelle για επίτευξη της ωορρηξίας μπορεί η β χοριακή ορμόνη να είναι θετική για 12 τουλάχιστον ημέρες για αυτό δεν θα πρέπει να βιάζεται και να προσδιορίζει την τιμή της β χοριακής για πιθανή εγκυμοσύνη τουλάχιστον 15 μέρες μετά την διαδικασία της ενδομήτριας σπερματέγχυσης.

Πολλές φορές εάν στη γυναίκα έχει προηγηθεί διέγερση των ωοθηκών με γοναδοτροπίνες ή ανεξήγητη υπογονιμότητα ή έχουμε γυναίκα με ωχρινική φάση του κύκλου μικρότερη των 10 ημερών, βοηθά η χορήγηση κολπικών δισκίων προγεστερόνης 200 mg (1 κάθε βράδυ στον κόλπο).

Επιπλοκές της ενδομήτριας σπερματέγχυσης.

Σπάνια η μέθοδος της ενδομήτριας σπερματέγχυσης μπορεί να προκαλέσει φλεγμονή του γεννητικού συστήματος της γυναίκας.

Παράλληλα η κύηση που θα προκύψει μπορεί ευτυχώς σπάνια να είναι εξωμήτριος και η γυναίκα να χρειαστεί χειρουργική αφαίρεση της σάλπιγγας.

Το σύνδρομο υπερδιέγερσης των ωοθηκών που και αυτό ευτυχώς είναι σπάνιο με τη χρήση της κιτρικής κλομιφένης ή με τις χαμηλές δώσεις των γοναδοτροπινών και για αυτό δεν συναντάται συχνά σε προσπάθειες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής με ενδομήτρια σπερματέγχυση.

Ο κίνδυνος δίδυμης ή πολύδυμης κύησης είναι υπαρκτός και εμφανίζεται περισσότερο συχνά όταν χρησιμοποιούμε για διέγερση των ωοθηκών γοναδοτροπίνες, ενώ συμβαίνει σπανιότερα με τη χρήση της κιτρικής κλομιφένης.